1-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगो अघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगोअघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> हलि सर्वेषाम् (8।3।22)
विसर्ग:
कुप्वो><क><पौ च (8।3।37)(">< " represents upadhmaniya in samskrit for which there is no notation available on english keyboard")
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
स
धृतराष्ट्र उवाच
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः।
मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय।।1.1।।
धृतराष्ट्र:¹ उवाच ।
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता:² युयुत्सवः।
मामकाः³ पाण्डवा:⁴ च⁵ एव किम् अकुर्वत सञ्जय॥ १-२॥
1- धृतराष्ट्र:, मामकाःᵇ ,पाण्डवा:ᵇ
2-किम्
7- धर्मक्षेत्रे ,कुरुक्षेत्रे
8-सञ्जय
स
क्रि
अ
च, एव
(i)उवाच = asked = वच
(2P) to say + लिट्/
कर्तरि/III/1 (ii)अकुर्वत- कृ
(8U) to do लङ् /III/3
वि
1-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगो अघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
2-
विसर्गस्य सत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)
स
सञ्जय उवाच ।
दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा ।
आचार्यमुपसङ्गम्य राजा वचनमब्रवीत् ॥ १-२॥
सञ्जय:¹ उवाच ।
दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकंᵐ व्यूढंᵐ दुर्योधन:² तदा ।
आचार्यम् उपसङ्गम्य राजा वचनम् अब्रवीत् ॥ १-२॥
1-सञ्जय:,दुर्योधन:
2- पाण्डवानीकं ,व्यूढं,वचनम्,आचार्यम्
स
क्रि
अ
दृष्ट्वा
तु
तदा
उपसङ्गम्य
(i)उवाच-ref Sloka1-1 (ii)अब्रवीत् spoke = ब्रूञ्(2U) to speak+ लङ्/कर्तरि/III/1
वि
1-
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
स
पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम् ।
व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥ १-३॥
पश्य¹ एतां पाण्डुपुत्राणाम् आचार्य महतींᵐ चमूम् ।
व्यूढांᵐ द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥ १-३॥
2-एताम्,महतीम्,चमूम् ,व्यूढाम्
3-द्रुपदपुत्रेण ,शिष्येण,धीमता,
6-तव ,पाण्डुपुत्राणाम्,
8-आचार्य
स
क्रि
अ
None
पश्य = See = (1P) to see
दृश् कर्तरि लोट् /II/1
वि
1,2,3-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगोअघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> हलि सर्वेषाम् (8।3।22)
4-
रुत्व-> उत्व-> गुण
ससजुषो रुः (8।2।66)-> हशि च (6।1।114)-> आद् गुणः (6।1।87)
5,6-
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
स
अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि ।
युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥ १-४॥
अत्र शूरा:¹ महेष्वासा:² भीमार्जुनसमा:³ युधि ।
युयुधान:⁴ विराट:⁵ च द्रुपद:⁶ च महारथः ॥ १-४॥
1-शूरा:ᵇ,महेष्वासा:ᵇ, भीमार्जुनसमा:ᵇ, युयुधान:, विराट:,द्रुपद:,महारथः
7-युधि
स
क्रि
अ
अत्र
च
None
वि
1,3,4,5-
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
2-
विसर्ग:
कुप्वो><क><पौ च (8।3।37)(">< " represents upadhmaniya in samskrit for which there is no notation available on english keyboard")
स
धृष्टकेतुश्चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान् ।
पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुङ्गवः ॥ १-५॥
धृष्टकेतु:¹ चेकितानः² काशिराज:³ च वीर्यवान् ।
पुरुजित् कुन्तिभोज:⁴ च शैब्य:⁵ च नरपुङ्गवः ॥ १-५॥
1-धृष्टकेतु:, चेकितानः, काशिराज:, वीर्यवान्
पुरुजित् ,कुन्तिभोज:, शैब्य: नरपुङ्गवः
स
क्रि
अ
च
None
वि
1,3,5-
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
2-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगो अघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
4-
रुत्व-> उत्व-> गुण
ससजुषो रुः (8।2।66)-> हशि च (6।1।114)-> आद् गुणः (6।1।87)
6-
एकारलोपः
लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
एकारलोपः
लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
एकारलोपः
लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
स
युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् ।
सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ॥ १-६॥
युधामन्यु:¹ च विक्रान्त:² उत्तमौजा:³ च वीर्यवान् । सौभद्र:⁴ द्रौपदेया:⁵ च सर्वे⁶ एव महारथाः ॥ १-६॥
1-युधामन्यु:, विक्रान्त:, उत्तमौजा: वीर्यवान् ,सौभद्र:, द्रौपदेया:ᵇ, सर्वेᵇ, महारथाःᵇ
स
क्रि
अ
एव
None
वि
1,2-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगोअघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> हलि सर्वेषाम् (8।3।22)
स
अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम ।
नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ॥ १-७॥
अस्माकंᵐ तु विशिष्टा:¹ ये तान् निबोध द्विजोत्तम ।
नायका:² मम सैन्यस्य संज्ञार्थंᵐ तान् ब्रवीमि ते ॥ १-७॥
1-विशिष्टा:ᵇ,नायका:ᵇ, ये ᵇ, 2-तान् ᵇ 4- तेᵇ 6-अस्माकंᵇ, मम, सैन्यस्य 8-द्विजोत्तम
स
क्रि
अ
तु
संज्ञार्थं
(i)निबोध= Please know (1P)नि_बुध् कर्तरि लोट् /II/1(ii) ब्रवीमि-ब्रू कर्तरि लट्
वि
1,2,3,4-
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
5-
विसर्गस्य सत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)
6-
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
स
भवान्भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः ।
अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ॥ १-८॥
भवान् भीष्म:¹च कर्ण:² च कृप:³ च समितिञ्जयः ।
अश्वत्थामा विकर्ण:⁴ च सौमदत्ति:⁵ तथा⁶ एव च ॥ १-८॥
1-भवान् भीष्म:, कर्ण:,कृप:, समितिञ्जयः,अश्वत्थामा,विकर्ण:, सौमदत्ति:
स
क्रि
अ
तथा
एव
च
None
वि
1-
विसर्ग:
वा शरि (8।3।36)
2-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगोअघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> हलि सर्वेषाम् (8।3।22)
स
अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः ।
नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥ १-९॥
अन्ये च बहवः¹ शूरा:² मदर्थे त्यक्तजीविताः ।
नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥ १-९॥
1-अन्येᵇ , बहवःᵇ, शूरा:ᵇ,त्यक्तजीविताः ᵇ,नानाशस्त्रप्रहरणाःᵇ, सर्वे ᵇ,युद्धविशारदाःᵇ
7-मदर्थे
स
क्रि
अ
च
None
वि
1-
जश्त्व
झलां जशोऽन्ते (8।2।39)
2-
यण्
इको यणचि (6।1।77)
यण्
इको यणचि (6।1।77)
स
अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् ।
पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ॥ १-१०॥
अपर्याप्तं तत्¹ अस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् ।
पर्याप्तं तु² इदम् एतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ॥ १-१०॥
1-अपर्याप्तं,तत्,बलं ,भीष्माभिरक्षितम्,पर्याप्तं,इदम्, बलं ,भीमाभिरक्षितम्
6-अस्माकंᵇ,एतेषांᵇ
स
क्रि
अ
तु
None
वि
1-
दीर्घ
अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)
2-
एकारलोपः
लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
एकारलोपः
लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
स
अयनेषु च सर्वेषु यथाभागम् अवस्थिताः ।
भीष्मम् एव¹ अभिरक्षन्तु भवन्तः सर्वे² एव हि ॥ १-११॥
1-अवस्थिताःᵇ,भवन्तःᵇ ,सर्वे ᵇ
2-भीष्मम्
7-अयनेषुᵇ , सर्वेषुᵇ
स
क्रि
अ
च
एव
हि
यथाभागम्
अभिरक्षन्तु = protect = अभि रक्ष् to protect +
लोट् /कर्तरि /III/3
वि
अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः ।
भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥ १-११॥
1-
आद् गुणः (6।1।87)
स
तस्य सञ्जनयन् हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः ।
सिंहनादं विनद्य¹उच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ॥ १-१२॥
1-सञ्जनयन् , कुरुवृद्धः,पितामहः, प्रतापवान्
2-हर्षं ,सिंहनादं ,शङ्खं
6-तस्य
स
क्रि
अ
विनद्य
उच्चैः
दध्मौ = blew = ध्मा to blow +लिट्/कर्तरि/III/1
वि
तस्य सञ्जनयन्हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः ।
सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ॥ १-१२॥
स
ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः ।
सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ॥ १-१३॥
ततः शङ्खा:¹ च भेर्य:² च पणवानकगोमुखाः ।
सहसा³ एव⁴ अभ्यहन्यन्त स:⁵ शब्द:⁶ तुमुल:⁷ अभवत् ॥ १-१३॥
1-शङ्खा:ᵇ ,भेर्य:ᵇ, पणवानकगोमुखाःᵇ,
स:ᵇ, शब्द:ᵇ, तुमुल:ᵇ
स
क्रि
अ
ततः
च
एव
सहसा
(i)अभ्यहन्यन्त = were blasted = to beat (drums) +
लङ् /कर्मणि /III/3
(ii)अभवत् became = भू to be +लङ् /कर्तरि /III/1
वि
1-
विसर्ग:
वा शरि (8।3।36)
2,3-
रेफ-सन्धिः
ससजुषो रुः (8।2।66)
4-
विसर्ग:
कुप्वो><क><पौ च (8।3।37)(">< " represents upadhmaniya in samskrit for which there is no notation available on english keyboard")
5-
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
6-
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
स
ततः¹ श्वेतै:² हयै:³ युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ ।
माधवः⁴ पाण्डव:⁵ च⁶ एव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ॥ १-१४॥
1-स्थितौᵈ,माधवः, पाण्डव:
2-दिव्यौᵈ शङ्खौᵈ
3-श्वेतै:ᵇ हयै:ᵇ
7-युक्ते,महति,स्यन्दने
स
क्रि
अ
ततः
च
एव
प्रदध्मतुः = blew = प्र + ध्मा (1P) to blow + लिट् /कर्तरि/III/2
वि
ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ ।
माधवः पाण्डवश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ॥ १-१४॥
None
स
पाञ्चजन्यंᵐ हृषीकेश: देवदत्तंᵐ धनञ्जयः ।
पौण्ड्रंᵐ दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ॥ १-१५॥
1-हृषीकेश:, धनञ्जयः ,भीमकर्मा,वृकोदरः
2-पाञ्चजन्यं ,पौण्ड्रं,देवदत्तं महाशङ्खं
स
क्रि
अ
None
दध्मौ-refer 1-12
वि
पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः ।
पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ॥ १-१५॥
1-
रुत्व-> उत्व-> गुण
ससजुषो रुः (8।2।66)-> हशि च (6।1।114)-> आद् गुणः (6।1।87)
2-
विसर्ग:
वा शरि (8।3।36)
3-
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
स
अनन्तविजयंᵐ राजा कुन्तीपुत्र:¹ युधिष्ठिरः ।
नकुलः² सहदेव:³ च सुघोषमणिपुष्पकौ ॥ १-१६॥
1-राजा, कुन्तीपुत्र:, युधिष्ठिरः,
नकुलः सहदेव:
2-अनन्तविजयं ,सुघोषमणिपुष्पकौᵈ
स
क्रि
अ
च
None
वि
अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ।
नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ॥ १-१६॥
1,4,5-
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
2-
विसर्ग:
वा शरि (8।3।36)
3-
रुत्व-> उत्व-> गुण
ससजुषो रुः (8।2।66)-> हशि च (6।1।114)-> आद् गुणः (6।1।87)
स
काश्य:¹ च परमेष्वासः² शिखण्डी च महारथः ।
धृष्टद्युम्न:³ विराट:⁴ च सात्यकि:⁵ च अपराजितः ॥ १-१७॥
1-काश्य: ,परमेष्वासः, शिखण्डी , महारथः,धृष्टद्युम्न:, विराट:, सात्यकि:,अपराजितः
स
क्रि
अ
च
None
वि
काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः ।
धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ॥ १-१७॥
1-
रुत्व-> उत्व-> गुण
ससजुषो रुः (8।2।66)-> हशि च (6।1।114)-> आद् गुणः (6।1।87)
2,4-
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
3-
विसर्ग:
कुप्वो><क><पौ च (8।3।37)(">< " represents upadhmaniya in samskrit for which there is no notation available on english keyboard")
स
द्रुपद:¹ द्रौपदेया:² च सर्वशः³ पृथिवीपते ।
सौभद्र:⁴ च महाबाहुः शङ्खान् दध्मुः पृथक् पृथक् ॥ १-१८॥
1-द्रुपद:, द्रौपदेया:ᵇ, सर्वशः,सौभद्र:,
महाबाहुः,
2- शङ्खान्ᵇ,
8-पृथिवीपते
स
क्रि
अ
च
पृथक्
दध्मुः -blew = धम (1P) to blow + लिट्/कर्तरि/III/3
वि
द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते ।
सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक् ॥ १-१८॥
1-
विसर्गलोप:
एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि (6।1।132)
2,5-
रुत्व-> उत्व-> गुण
ससजुषो रुः (8।2।66)-> हशि च (6।1।114)-> आद् गुणः (6।1।87)
3-
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
4-
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
स
स:¹ घोष:² धार्तराष्ट्राणांᵐ हृदयानि व्यदारयत् ।
नभ:³ च पृथिवींᵐ च⁴ एव तुमुल:⁵ व्यनुनादयन् ॥ १-१९॥
1-स: ,घोष:, धार्तराष्ट्राणांᵇ , तुमुल:, व्यनुनादयन्
2-नभ:, पृथिवीं ,हृदयानिᵇ
स
क्रि
अ
च
एव
व्यदारयत् -pierced = वि+ दॄ (9P) to tear + णिच् (causative)
+ लङ् /कर्तरि /III/1
वि
स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् ।
नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन् ॥ १-१९॥
1-
रेफ-सन्धिः
ससजुषो रुः (8।2।66)
स
अथ व्यवस्थितान् दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः ।
प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनु:¹ उद्यम्य पाण्डवः ॥ १-२०॥
1-कपिध्वजः,पाण्डवः
2- व्यवस्थितान्ᵇ धार्तराष्ट्रान्ᵇ ,धनु:
7-प्रवृत्ते ,शस्त्रसम्पाते
स
क्रि
अ
अथ
दृष्ट्वा
उद्यम्य
None
वि
अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः ।
प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥ १-२०॥
1-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगो अघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
2,3-
रेफ-सन्धिः
ससजुषो रुः (8।2।66)
स
हृषीकेशंᵐ तदा वाक्यम् इदम् आह महीपते । अर्जुन:¹ उवाच ।
सेनयो:² उभयो:³ मध्ये रथंᵐ स्थापय मे अच्युत ॥ १-२१॥
1-अर्जुन:,
2-हृषीकेशम्,रथम् ,वाक्यम्, इदम्
6-सेनयो: ,उभयो:,मे
8-अच्युत ,महीपते
स
क्रि
अ
तदा
मध्ये
(i)आह -ब्रू (2U) to speak + लिट्/कर्तरि/III/1
(ii)उवाच-Ref Sl1-1
(iii)स्थापय place = स्था (1P) to stay + णिच्(causative) + लोट्/कर्तरि/II/1
वि
हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते । अर्जुन उवाच ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ॥ १-२१॥
1-
जश्त्व
झलां जशोऽन्ते (8।2।39)
2-
पूर्वरूप
एङः पदान्तादति (6।1।109)
3-
रेफ-सन्धिः
ससजुषो रुः (8।2।66)
स
यावत्¹ एतान् निरीक्षे² अहं योद्धुकामान् अवस्थितान् ।
कै:³ मया सह योद्धव्यम् अस्मिन् रणसमुद्यमे ॥ १-२२॥
1-अहं ,योद्धव्यम्
2-एतान्ᵇ ,योद्धुकामान्ᵇ , अवस्थितान् ᵇ
3-कै:ᵇ ,मया
7-अस्मिन् ,रणसमुद्यमे
स
क्रि
अ
यावत्
सह
निरीक्षे= निर् + ईक्ष to examine लट्/कर्तरि/I/1
वि
यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान् ।
कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन् रणसमुद्यमे ॥ १-२२॥
1,3-
पूर्वरूप
एङः पदान्तादति (6।1।109)
2-
एकारलोपः
लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
एकारलोपः
लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
4-
रेफ-सन्धिः
ससजुषो रुः (8।2।66)
स
योत्स्यमानान् अवेक्षे¹ अहंᵐ ये² एते³ अत्र समागताः ।
धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धे:⁴ युद्धे प्रियचिकीर्षवः ॥ १-२३॥
1-अहं, येᵇ ,एतेᵇ ,समागताःᵇ ,प्रियचिकीर्षवःᵇ
2-योत्स्यमानान्
6-धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धे:
7-युद्धे
स
क्रि
अ
अत्र
अवेक्षे-(I) see= अव+ ईऺक्ष to examine लट्/कर्तरि/I/1
वि
योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः ।
धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः ॥ १-२३॥
1-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगो अघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
2,3-
रुत्व-> उत्व-> गुण
ससजुषो रुः (8।2।66)-> हशि च (6।1।114)-> आद् गुणः (6।1।87)
4,5-
रेफ-सन्धिः
ससजुषो रुः (8।2।66)
स
सञ्जय:¹ उवाच ।
एवम् उक्त:² हृषीकेश:³ गुडाकेशेन भारत ।
सेनयो:⁴ उभयो:⁵ मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ॥ १-२४॥
1-सञ्जय:,हृषीकेश:,उक्त:
2-रथोत्तमम्
गुडाकेशेन
6-सेनयो:ᵈ ,उभयो:ᵈ
8-भारत
स
क्रि
अ
एवम्
मध्ये
स्थापयित्वा
उवाच-ref Sl1-1
वि
सञ्जय उवाच ।
एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ॥ १-२४॥
1-
विसर्ग:
वा शरि (8।3।36)
2-
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
स
भीष्मद्रोणप्रमुखतः¹ सर्वेषांᵐ च महीक्षिताम् । उवाच पार्थ पश्य² एतान् समवेतान् कुरून् इति ৷৷१ -२५৷৷
2- एतान्, समवेतान्, कुरून्
6- सर्वेषां, महीक्षिताम्
8- पार्थ
स
क्रि
अ
भीष्मद्रोणप्रमुखतः
च
इति
(i)उवाच-ref Sl1-1
(ii)पश्य = see = दृश (1P) to see
लोट /कर्तरि /II/1
वि
भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् ।
उवाच पार्थ पश्यैतान् समवेतान् कुरूनिति ৷৷१ -२५৷৷
1-
दीर्घ
अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)
2-
विसर्ग:
कुप्वो><क><पौ च (8।3।37)(">< " represents upadhmaniya in samskrit for which there is no notation available on english keyboard")
3-
रुत्व
नश्छव्यप्रशान् (8।3।7)->अनुनासिकात् परोऽनुस्वारः (8।3।4)->खरवसानयोर्विसर्जनीयः (8।3।15)->विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)
स
तत्र¹ अपश्यत् स्थितान् पार्थः² पितृन् अथ पितामहान् । आचार्यान् मातुलान् भ्रातृन् पुत्रान् पौत्रान् सखीन्³ तथा ৷৷१ -२६৷৷
1- पार्थः
2-स्थितान्ᵇ, पितृन्ᵇ, पितामहान्ᵇ, आचार्यान्ᵇ, मातुलान्ᵇ, भ्रातृन्ᵇ, पुत्रान्ᵇ, पौत्रान्ᵇ, सखीन्ᵇ
स
क्रि
अ
तत्र
अथ
तथा
अपश्यत् = see = दृश् (2P) to see ,लङ् /कर्तरि /III/1
वि
तत्रापश्यत्स्थितान् पार्थः पितृनथ पितामहान् । आचार्यान्मातुलान्भ्रातृन्पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा ৷৷१ -२६৷৷
1-
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
2-
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
3,4-
रेफ-सन्धिः
ससजुषो रुः (8।2।66)
5-
विसर्ग:
कुप्वो><क><पौ च (8।3।37)(">< " represents upadhmaniya in samskrit for which there is no notation available on english keyboard")
स
श्वशुरान् सुहृद:¹ च² एव सेनयो:³ उभयो:⁴ अपि ।
तान् समीक्ष्य स:⁵ कौन्तेयः सर्वान् बन्धून् अवस्थितान् ৷৷१ -२७৷৷
1- स:, कौन्तेयः
2- श्वशुरान्ᵇ, सुहृद:ᵇ, तान्ᵇ, सर्वान्ᵇ, बन्धून्ᵇ, अवस्थितान्ᵇ
7- सेनयो:ᵈ, उभयो:ᵈ
स
क्रि
अ
च
एव
अपि
समीक्ष्य
None
वि
श्वशुरान् सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि ।
तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान् बन्धूनवस्थितान् ৷৷१ -२७৷৷
1-
दीर्घ
अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)
2-
रुत्व-> उत्व-> गुण
ससजुषो रुः (8।2।66)-> हशि च (6।1।114)-> आद् गुणः (6।1।87)
3-
ङमुडागम
ङमो ह्रस्वादचि ङमुण्नित्यम् (8।3।32)
4-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगो अघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
5-
आद् गुणः (6।1।87)
स
कृपया परया¹ अविष्ट:² विषीदन्³ इदम् अब्रवीत् ।
अर्जुन:⁴ उवाच
दृष्टवा⁵ इमंᵐ स्वजनंᵐ कृष्ण युयुत्सुम् समुपस्थितम् ৷৷१ -२८৷৷
1- अविष्ट:, विषीदन्, अर्जुन:
2- इदम्, इमम्, स्वजनम्, युयुत्सुम्, समुपस्थितम्
3- कृपया, परया
8- कृष्ण
स
क्रि
अ
दृष्टवा
(i)उवाच-ref Sloka1-1 (ii)अब्रवीत् - ref sloka 1-2
वि
कृपया परयाविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत् ।
अर्जुन उवाच
दृष्टेवमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् ৷৷१ -२८৷৷
1,2-
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
स
सीदन्ति मम गात्राणि मुखंᵐ च परिशुष्यति। वेपथु:¹ च शरीरे में रोमहर्ष:² च जायते ৷৷१ -२९৷৷
1- गात्राणिᵇ, मुखम्, वेपथु:, रोमहर्ष: 6- मम, मे
7- शरीरे
स
क्रि
अ
च
(i)सीदन्ति-have lost the strength षद् लट्/कर्तरि/III/3
(ii)परिशुष्यति -has gone dry परि_शुष् कर्तरि लट् III/1
(iii)जायते-जन् (4A)कर्तरि लट् III/1
वि
सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति।
वेपथुश्च शरीरे में रोमहर्षश्च जायते ৷৷१ -२९৷
1-
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
2-
यण्
इको यणचि (6।1।77)
3-
दीर्घ
अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)
स
गाण्डीवंᵐ स्रंसते हस्तात् त्वक् च¹ एव परिदह्यते ।
न च शक्नोमि ² अवस्थातुंᵐ भ्रमति³ इव च मे मनः ৷৷१ - ३०৷৷
1- गाण्डीवम्, त्वक्, मनः
5- हस्तात्
6- मे
स
क्रि
अ
च
एव
न
अवस्थातुम्
इव
(i)स्रंसते -has fallen-स्रंस् कर्तरि लट् III/I
(ii)परिदह्यते-burn- परि+ दह् लट् III/1
(iii)शक्नोमि -I am not ableशक् कर्तरि लट् -I/1
(iv)भ्रमति -is confused भ्रम् कर्तरि लट् III/1
वि
गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्वक्चैव परिदह्यते ।
न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ৷৷१ - ३०৷৷
1-
रुत्व -> उत्व-> गुण-> पूर्वरुप
ससजुषो रुः (8।2।66)-> अतो रोरप्लुतादप्लुते (6।1।113)-> आद् गुणः (6।1।87)-> एङः पदान्तादति (6।1।109)
स
निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव ।
न च श्रेय:¹ अनुपश्यामि हत्वा स्वजनम् आहवे ৷৷१ - ३१ ৷৷
2- निमित्तानिᵇ, विपरीतानिᵇ, श्रेय:, स्वजनम्
7- आहवे
8- केशव
स
क्रि
अ
च
न
हत्वा
(i)पश्यामि-कर्तरि लट् I/1
(ii)अनुपश्यामि--कर्तरि लट् I/1
वि
निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव । न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ৷৷१ - ३१ ৷৷
1-
रुत्व-> उत्व-> गुण
ससजुषो रुः (8।2।66)-> हशि च (6।1।114)-> आद् गुणः (6।1।87)
2-
रेफ-सन्धिः
ससजुषो रुः (8।2।66)
स
न काङ्क्षे विजयंᵐ कृष्ण न च राज्यंᵐ सुखानि च ।
किंᵐ न:¹ राज्येन गोविन्द किंᵐ भोगै:² जिवितेन वा ৷৷१ - ३२৷৷
1- किम्
2- विजयम्, राज्यम्, सुखानिᵇ,
3- भोगै:ᵇ, राज्येन, जिवितेन
6- न:
8- कृष्ण, गोविन्द
स
क्रि
अ
च
न
वा
काङ्क्षे -वच्
to wish-
कर्तरि लट् I/1
वि
न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च ।
किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ৷৷१ - ३२৷৷
1-
रुत्व-> उत्व-> गुण
ससजुषो रुः (8।2।66)-> हशि च (6।1।114)-> आद् गुणः (6।1।87)
विसर्ग:
वा शरि (8।3।36)
3-
एकारलोपः
लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
एकारलोपः
लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
पूर्वरूप
एङः पदान्तादति (6।1।109)
5-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगोअघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> हलि सर्वेषाम् (8।3।22)
रुत्व
नश्छव्यप्रशान् (8।3।7)->अनुनासिकात् परोऽनुस्वारः (8।3।4)->खरवसानयोर्विसर्जनीयः (8।3।15)->विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)
स
येषाम् अर्थे काङक्षितंᵐ न:¹ राज्यंᵐ भोगाः² सुखानि च ।
ते³ इमे⁴ अवस्थिता:⁵ युद्धे प्राणान्⁶ त्यक्त्वा धनानि च ৷৷१ - ३३৷৷
1- काङक्षितम्, राज्यम्, भोगाःᵇ, सुखानिᵇ, तेᵇ, इमेᵇ, अवस्थिता:ᵇ
2-प्राणान्ᵇ, धनानिᵇ
6- येषाम्ᵇ, न:ᵇ
7- अर्थे, युद्धे
स
क्रि
अ
च
त्यक्त्वा
None
वि
येषामर्थे काङक्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च । त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ৷৷१ - ३३৷৷
1,2,6,-
विसर्ग:
कुप्वो><क><पौ च (8।3।37)(">< " represents upadhmaniya in samskrit for which there is no notation available on english keyboard")
3,9-
विसर्गस्य सत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
5,7,8-
विसर्गलोपः
एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि (6।1।132)
स
आचार्याः¹ पितरः² पुत्रा:³ तथा⁴ एव च पितामहाः ।
मातुलाः⁵ श्वशुराः⁶ पौत्राः⁷ श्यालाः⁸ सम्बन्धिन:⁹ तथा ৷৷१ - ३४৷৷
1- आचार्याःᵇ, पितरःᵇ, पुत्रा:ᵇ, पितामहाःᵇ, मातुलाःᵇ, श्वशुराःᵇ, पौत्राःᵇ, श्यालाःᵇ, संबंधिन:ᵇ
स
क्रि
अ
एव
च
तथा
None
वि
आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः ।
मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ৷৷१ - ३४৷৷
1-
रुत्व -> उत्व-> गुण-> पूर्वरुप
ससजुषो रुः (8।2।66)-> अतो रोरप्लुतादप्लुते (6।1।113)-> आद् गुणः (6।1।87)-> एङः पदान्तादति (6।1।109)
2-
विसर्ग:
कुप्वो><क><पौ च (8।3।37)(">< " represents upadhmaniya in samskrit for which there is no notation available on english keyboard")
स
एतान् न हन्तुम् इच्छामि घ्नत:¹ अपि मधुसूदन ।
अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः² किंᵐ नु महीकृते ৷৷१ - ३५৷৷
2- एतान्ᵇ, घ्नत:ᵇ
6- त्रैलोक्यराज्यस्य, हेतोः
7- महीकृते
8- मधुसूदन
स
क्रि
अ
न
हन्तुम्
अपि
किम्
नु
इच्छामि-I desire =
इष् कर्तरि लट् I/1
वि
एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन ।
अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ৷৷१ - ३५৷৷
1-
विसर्ग:
कुप्वो><क><पौ च (8।3।37)(">< " represents upadhmaniya in samskrit for which there is no notation available on english keyboard")
2-
विसर्ग:
वा शरि (8।3।36)
दीर्घ
अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)
4-
जश्त्व
झलां जशोऽन्ते (8।2।39)
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
स
निहत्य धार्तराष्ट्रान् न:¹ का प्रीतिः ² स्यात् जनार्दन ।
पापम् एव³ आश्रयेत्⁴ अस्मान् हत्वा⁵ एतान् आततायिनः৷৷१ - ३६৷৷৷
1- का, प्रीतिः, पापम्
2- धार्तराष्ट्रान्ᵇ, अस्मान्ᵇ, एतान्ᵇ, आततायिनःᵇ
6- न्:
8- जनार्दन
स
क्रि
अ
निहत्य
एव
हत्वा
(i)स्यात् -would be = अस्(2P) to be विधिलिड़् कर्तरि III/I
(ii)आश्रयेत् will come = आ+श्रि विधिलिड़् कर्तरि III/1
वि
निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन ।
पापमेवाश्रयेदस्मान् हत्वैतानाततायिनः৷৷१ - ३६৷৷
1-
अनुनासिक
यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा (8।4।45)
2-
दीर्घ
अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)
3-
विसर्ग:
वा शरि (8।3।36)
स
तस्मात्¹ न² अर्हा: वयम् हन्तुंᵐ धार्तराष्ट्रान् स्वबान्धवान् ।
स्वजनंᵐ हि कथं हत्वा सुखिनः³ स्याम माधव ৷৷१ - ३७৷৷
1- अर्हा:, वयम्, सुखिनः,
2-धार्तराष्ट्रान्, स्वबान्धवान्, स्वजनम् 5- तस्मात्
8- माधव
स
क्रि
अ
न
हन्तुम्
हि
कथम्
हत्वा
स्याम-would be = अस्(2P)
to be विधिलिड़् कर्तरि I/3
वि
तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान् ।
स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ৷৷१ - ३७৷৷
1,2-
यण्
इको यणचि (6।1।77)
स
यदि¹ अपि² एते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः ।
कुलक्षयकृतंᵐ दोषंᵐ मित्रद्रोहे च पातकम् ৷৷१ - ३८৷৷
1- एतेᵇ , लोभोपहतचेतसःᵇ
2- कुलक्षयकृतम्, दोषम्, पातकम्
7- मित्रद्रोहे
स
क्रि
अ
यदि
अपि
न
च
पश्यन्ति-see (1P)
कर्तरि लट् III/3
वि
यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः ।
कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ৷৷१ - ३८৷৷
1-
विसर्ग:
कुप्वो><क><पौ च (8।3।37)(">< " represents upadhmaniya in samskrit for which there is no notation available on english keyboard")
2-
जश्त्व
झलां जशोऽन्ते (8।2।39)
3-
अनुनासिक
यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा (8।4।45)
रेफ-सन्धिः
ससजुषो रुः (8।2।66)
स
कथंᵐ न ज्ञेयम् अस्माभिः¹ पापात्² अस्मात्³ निवर्तितुम् ।
कुलक्षयकृतंᵐ दोषंᵐ प्रपश्यद्भि:⁴ जनार्दन ৷৷१ - ३९৷৷
1- ज्ञेयम्
2- कुलक्षयकृतम्, दोषम्
3- प्रपश्यद्भि:ᵇ,अस्माभिःᵇ
5- पापात्, अस्मात्
8- जनार्दन
स
क्रि
अ
कथम्
न
निवर्तितुम्
None
वि
कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् ।
कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ৷৷१ - ३९৷৷
1-
विसर्ग:
वा शरि (8।3।36)
2-
रुत्व -> उत्व-> गुण-> पूर्वरुप
ससजुषो रुः (8।2।66)-> अतो रोरप्लुतादप्लुते (6।1।113)-> आद् गुणः (6।1।87)-> एङः पदान्तादति (6।1।109)
3-
यण्
इको यणचि (6।1।77)
स
कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः¹ सनातनाः ।
धर्मे नष्टे कुलंᵐ कृत्स्नम् अधर्म:² अभिभवति³ उत ৷৷१ - ४०৷৷
1- कुलधर्माःᵇ , सनातनाःᵇ , अधर्म:
2- कुलम्, कृत्स्नम्
7- कुलक्षये, धर्मे, नष्टे
स
क्रि
अ
उत
(i)प्रणश्यन्ति-they die = प्र +नश् कर्तरि लट् III/3 (ii)अभिभवति-overwhelm = अभि +भू कर्तरि लट् III/1
वि
कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः ।
धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ৷৷१ - ४०৷৷
None
स
अधर्माभिभवात् कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः ।
स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ৷৷१ - ४१ ৷৷
1- कुलस्त्रियःᵇ, वर्णसङ्करः
5- अधर्माभिभवात्
7- स्त्रीषुᵇ, दुष्टासुᵇ
8- कृष्ण, वार्ष्णेय
स
क्रि
अ
None
(i)प्रदुष्यन्ति- will be given to improper ways = प्र + दुष् कर्तरि लट् III/3
(ii)जायते- जन्(4A) to be born कर्तरि लट् III/1
वि
अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः ।
स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ৷৷१ - ४१ ৷৷
1,3-
रुत्व-> उत्व-> गुण
ससजुषो रुः (8।2।66)-> हशि च (6।1।114)-> आद् गुणः (6।1।87)
वृद्धि
वृद्धिरेचि (6।1।88)
स
सङ्करः¹ नरकाय² एव कुलघ्नानांᵐ कुलस्य च ।
पतन्ति पितर:³ हि⁴ एषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः৷৷१ - ४२৷৷
1- सङ्करः, पितर:ᵇ, लुप्तपिण्डोदकक्रियाःᵇ
4- नरकाय
6- कुलघ्नानाम्ᵇ, कुलस्य, एषाम् ᵇ
स
क्रि
अ
एव
च
हि
पतन्ति- पत् (1P) to fall कर्तरि लट् III/1
वि
सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च ।
पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः৷৷१ - ४२৷৷
1-
रेफ-सन्धिः
ससजुषो रुः (8।2।66)
2-
विसर्ग:
कुप्वो><क><पौ च (8।3।37)(">< " represents upadhmaniya in samskrit for which there is no notation available on english keyboard")
3-
विसर्गस्य शुत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)-> स्तोः श्चुना श्चुः (8।4।40)
स
दोषै:¹ एतैः कुलघ्नानांᵐ वर्णसङ्करकारकैः ।
उत्साद्यन्ते जातिधर्माः² कुलधर्मा:³ च शाश्वताः৷৷१ - ४३৷৷৷
1- जातिधर्माःᵇ, कुलधर्मा:ᵇ, शाश्वताःᵇ 3- दोषै:ᵇ, एतैः,ᵇ वर्णसंकरकारकैःᵇ 6-कुलघ्नानाम्ᵇ
स
क्रि
अ
च
उत्साद्यन्ते-are destroyed उत् +सद् +णिच् कर्मणि लट् III/3
वि
दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसङ्करकारकैः ।
उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः৷৷१ - ४३৷৷
1-
पूर्वरूप
एङः पदान्तादति (6।1।109)
2-
रुत्व-> उत्व-> गुण
ससजुषो रुः (8।2।66)-> हशि च (6।1।114)-> आद् गुणः (6।1।87)
3-
दीर्घ
अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)
4-
यण्
इको यणचि (6।1।77)
स
उत्सन्नकुलधर्माणांᵐ मनुष्याणांᵐ जनार्दन ।
नरके¹ अनियतं वास:² भवति³ इति⁴ अनुशुश्रुम ৷৷१ - ४४৷৷
1- वास:, अनुशुश्रुम
6- उत्सन्नकुलधर्माणाम्ᵇ, मनुष्याणाम्ᵇ 7- नरके
8-जनार्दन
स
क्रि
अ
नियतम्
इति
(i)भवति-is = भू (1P) to be कर्तरि लट् III/1
(ii)अनुशुश्रुम- अनु + श्रु we have heared कर्तरि लिट् I/3
वि
उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन ।
नरकेऽनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ৷৷१ - ४४৷৷
1-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगोअघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> हलि सर्वेषाम् (8।3।22)
2-
जश्त्व
झलां जशोऽन्ते (8।2।39)
स
अहो बत महत्पापंᵐ कर्तुंᵐ व्यवसिता:¹ वयम् ।
यत्² राज्यसुखलोभेन हन्तुम् स्वजनम् उद्यताः ৷৷१ - ४५৷৷৷
1- वयम् ᵇ,व्यवसिता:ᵇ, उद्यताःᵇ
2- महत्पापम्, स्वजनम्
3-राज्यसुखलोभेन
स
क्रि
अ
अहो
बत
कर्तुम्
यत्
हन्तुम्
None
वि
अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् ।
यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ৷৷१ - ४५৷৷
1-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगोअघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> हलि सर्वेषाम् (8।3।22)
2-
विसर्गस्य सत्वम्
विसर्जनीयस्य सः (8।3।34)
3-
अनुनासिक
यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा (8।4।45)
स
यदि माम् अप्रतीकारम् अशस्त्रम् शस्त्रपाणयः ।
धार्तराष्ट्रा:¹ रणे हन्यु:² तत्³ मे क्षेमतरं भवेत् ৷৷१ - ४६৷৷
1-शस्त्रपाणयःᵇ, धार्तराष्ट्रा:ᵇ, तत्, क्षेमतरम्
2- माम्, अप्रतीकारम्, अशस्त्रम्
6- मे
7- रणे
स
क्रि
अ
यदि
(i)हन्यु:would kill- हन् (2P) to kill विधिलिड़् कर्तरि III/3
(ii)भवेत्-भू (1P) to be कर्तरि विधिलिड़् III/1
वि
यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः ।
धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत् ৷৷१ - ४६৷৷
1-
विसर्गलोपः
ससजुषो रुः (8।2।66)-> भोभगो अघो अपूर्वस्य योऽशि (8।3।17)-> लोपः शाकल्यस्य (8।3।19)
2-
दीर्घ
अकः सवर्णे दीर्घः (6।1।101)
3-
विसर्ग:
वा शरि (8।3।36)
स
संजय:¹ उवाच
एवम् उक्त्वा² अर्जुनः³ सङ्ख्ये रथोपस्थे⁴ उपाविशत् । विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ৷৷१ - ४७৷৷
1- संजय:, अर्जुनः, शोकसंविग्नमानसः 2- सशरम्, चापम्
7- सङ्ख्ये, रथोपस्थे
स
क्रि
अ
एवम्
उक्त्वा
विसृज्य
(i)उवाच - See sloka 1-1
(ii)उपाविशत्- उप + विश् to sit कर्तरि लड़्-III/1
वि
संजय उवाच
एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत् ।
विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ৷৷१ - ४७৷৷
स
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे अर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १॥